تولیدات کشاورزی

ایران در سطح جهانی یکی از تولیدکنندگان قابل توجه محصولات کشاورزی است. در میان بیست تولیدکننده برتر در طیف وسیعی از کالاها، از جمله گندم (یازدهم)، سبزیجات (ششم)، مرغ (هفتم)، خرما (دومین) و سیب زمینی (یازدهم) نقش موثری ایفا میکرد. به طور کلی با استثنا چند مورد، تولید محصولات کشاورزی ایران از اواخر دهه هفتاد به طور پیوسته افزایش داشته است.  در سال 2008، یخبندان شدید و خشکسالی باعث کاهش شدید تولید، به ویژه برای غلات و حبوبات شد.

این درحالی بود که وزارت جهاد کشاورزی ایران خودکفایی ایران را در زمینه تولید محصولات مختلف از جمله گندم، جو، ذرت، دانه های روغنی هدف گذاری کرد.

با این حال در مقایسه سال 2006 با 2011، تولید سرانه چغندر قند، نیشکر، گوشت مرغ، گوشت قرمز، شیر، تخم مرغ تقریباً در همه موارد کاهش یافت. لذا بنظر میرسد تلاش های بیشتر برای تقویت بخش کشاورزی وتولید برای دستیابی به خودکفایی مورد نیاز است.

محصولات عمده در ایران گندم، جو و ذرت است. گندم غلات مهم ایران بشمار میرود و بیشترین سهم تولید در ایران را دارد و ایران در سال 2013 در رتبه شانزدهم تولید گندم جهان قرار گرفت.

وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده که تولید گندم ایران به طور کامل پوشش تقاضای داخلی در سال 2006 را داده. اما  بدلیل خشکسالی در سال 2008 وکاهش تولید باعث گشته واردات گندم دوباره از سر گرفته شود.

تجارت کشاورزی

واردات محصولات کشاورزی در ایران سریعتر از صادرات آن رشد کرده است. این موضوع  منجر به رشد تراز تجاری منفی شده. در سال 2012 واردات به ثبت رسیده بیش از 20 میلیون تن، در حالی که صادرات زیر 5 میلیون تن باقی مانده است. در این سال طبق امار ایران 45 درصد برنج مصرفی، 90 درصد ،روغن مصرفی و 50 درصد شکر مصرفی از کشورهای خارج وارد شده است. تا سال 2008 ارزش محصولات وارد شده به دلار با صادرات محصولات برابری میکرد. اما از 2008 به بعد افت ارزش دلاری صادرات شروع شد. بطوری که درسال 2013 ارزش صادرات محصولات 8 میلیارد دلار نسبت به واردات کاهش پیدا کرد.

در نتیجه تحریم ها، اکثر تجارت ایران از اروپا تا آسیا تغییر کرده است. شرکای تجاری اصلی ایران در سال 2011 چین، عراق، UEA، هند، افغانستان و ترکیه بود. حجم تجارت با چین از سال 2002از   3 میلیارد یورو به بیش از 44 میلیارد دلار در سال 2011رسید. ایران به دلیل تحریم ها در معاملات مالی، مجبور شده است با شرکای تجاری بین المللی  خود به تجارت پایاپای متوسل شود. مثلا ایران با کشور هندوستان نفت را با گندم و سایر محصولات بصورت پایاپای مبادله نموده.

بعلاوه، به دلیل ناکارآمد بودن تجارت پایاپای ، کنترل تجارت آن دشوارتر است. لذا این نوع معامله با فساد و گاهی با جنایت همراه  است افزایش فساد و جنایت درسال 2012 به دلیل تحریم ها ، ایران به عنوان بخشی از اقدامات برای تقویت امنیت غذایی ملی  ذخایر گندم خود را از 3 ماه به 6 ماه افزایش داده است. تا نوسانات قیمت و تغییرات آب و هوایی تاثیر گذار نباشد.

تلفات و ضایعات غذایی

بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، کل تلفات غذایی در سال 1392 حدود 17.8 درصد بوده است. نرخ ضایعات مواد غذایی همچنان در حد بالا باقی مانده است. و تنها کمی کمتر از نرخ سال 2003 (18.9 درصدی) است. این میزان تلفات غذایی برای تغذیه 15 میلیون نفر کافی است.   کاهش ضایعات تا حد زیادی وابستگی به واردات مواد غذایی را کاهش می دهد. فقط برای گندم، کل تلفات و ضایعات در سال 1392  حدود  3 میلیون تن بوده است. در حالی که واردات در همان سال 4 میلیون تن بوده است. کاهش تلفات به عنوان یک اولویت مهم در برنامه توسعه ملی چهارم برای 2005-2009 گنجانده شد. اما تلاش های بیشتر برای کاهش  تلفات مواد غذایی توصیه می شود.

خودکفایی غذایی

نرخ خودکفایی غذایی که بر اساس درصد تأمین تولید داخلی در برابر کل عرضه سنجیده می‌شود، در سال 2012 این نرخ 53 درصد بوده است.   این نرخ در سال 2004 به بالاترین میزان یعنی 82 درصد رسید و پس از آن کاهش یافته است (شکل-2). نرخ های خودکفایی بسته به کالا و سال متفاوت است. نرخ خود کفایی گندم در سال‌های اخیر پس از رسیدن به خودکفایی در سال‌های 2003-2007 روندی کاهشی داشته است.   تا سال 2013، این نرخ 79 درصد بود.

خوشبختانه در خصوص محصولات دامی و طیور کشور خودکفایی دارد، البته شایان ذکر است که بخش زیادی از این محصولات به واردات خوراکی مانند ذرت، کلوچه و جو بستگی دارد. شکر به دلیل تغییر سیاست های تجاری و سیاست حمایت از تولید، نوسانات زیادی را از خود نشان داده است. در سال های اخیر این نرخ ها کاهش داشته است . بطوریکه در سال 2013 به 40 درصد کاهش پیدا نموده .